In Nederland krijgen dagelijks tientallen jonge vrouwen de diagnose kanker. Behandelingen kunnen gevolgen hebben voor hun vruchtbaarheid. Gynaecologen voortplantingsgeneeskunde dr. C.C.M. (Ina) Beerendonk (Radboudumc) en dr. E.L.A.F. (Leonie) van Houten (Amphia) bespreken de actuele inzichten rondom fertiliteitspreservatie en het belang van tijdige counseling, technische ontwikkelingen en multidisciplinaire samenwerking.
De vooruitgang in oncologische behandelingen heeft geleid tot een toenemend aantal overlevenden onder jonge vrouwen. Hierdoor komt de kwaliteit van leven na de behandeling steeds meer in beeld, met name het behoud van vruchtbaarheid. “De overleving staat natuurlijk altijd voorop”, aldus Beerendonk. “Maar steeds meer beseffen we dat het toekomstperspectief, inclusief het kunnen krijgen van kinderen, ook cruciaal is voor de kwaliteit van leven.”
Chemotherapie en bestraling zijn de belangrijkste oorzaken van vruchtbaarheidsverlies. Deze behandelingen kunnen de eicelreserve beschadigen en de hormonale functie van de eierstokken aantasten, wat kan leiden tot vroegtijdige menopauze of onvruchtbaarheid. Onderzoek toont aan dat ongeveer 60% van de jonge vrouwen na een kankerdiagnose problemen ondervindt met hun vruchtbaarheid. Echter, nog steeds wordt niet iedereen vooraf geïnformeerd over de mogelijke gevolgen en de opties om hun vruchtbaarheid te behouden.
(geen) Informatie
Een van de grootste uitdagingen is het tijdig en adequaat informeren van patiënten. “Er is een grote variatie in welke kankers en welke behandelingen risico’s met zich meebrengen. Zo is het risico bij laaggradige borstkanker bij vrouwen onder de 30 jaar veel kleiner dan bij bijvoorbeeld eierstokkanker of agressieve vormen van leukemie”, vertelt Beerendonk. In de praktijk komt het echter voor dat vrouwen geen informatie krijgen over de mogelijke impact van hun behandeling op hun vruchtbaarheid. Van Houten: “Het gesprek wordt soms uitgesteld omdat het behandelen van de kanker prioriteit krijgt. Daardoor missen zij de mogelijkheid om vóór de start van de behandeling hun eicellen te laten invriezen.” Daarom is het zo belangrijk om fertiliteit tijdig bespreekbaar te maken, ook bij patiënten die het moeilijk vinden hierover te praten. “Het kan een enorme steun zijn als je weet dat er opties zijn. Vaak vertellen patiënten later dat ze het heel jammer vinden dat niemand hen erop wees”, aldus Van Houten.
Nieuwe hulpmiddelen
Om de communicatie rondom fertiliteitspreservatie te verbeteren, is een digitale keuzehulp ontwikkeld. Deze tool, beschikbaar op www.keuzehulp.info/CZ/page/kankerenkinderwens, biedt patiënten en artsen inzicht in de specifieke risico’s en mogelijkheden, afgestemd op de individuele situatie, waaronder het type kanker en het behandelplan. Beerendonk: “De keuzehulp is een instrument dat we actief promoten. Hij is wetenschappelijk onderbouwd en helpt ook om de drempel te verlagen voor het gesprek.”
Daarnaast wordt de zorg steeds vaker multidisciplinair georganiseerd, met oncologen, fertiliteitsartsen, gynaecologen en psychologen die samenwerken. Dit zorgt voor een betere doorverwijzing en een geïntegreerde aanpak, waardoor patiënten sneller de juiste zorg ontvangen.
Technische vooruitgang
De afgelopen jaren zijn er aanzienlijke verbeteringen gerealiseerd in de technieken voor het invriezen van eicellen en embryo’s. Volgens Beerendonk was het vroeger technisch lastig en minder succesvol om onbevruchte eicellen in te vriezen. “Dit beperkte de mogelijkheden voor jonge vrouwen die hun vruchtbaarheid wilden behouden, vooral wanneer zij nog geen partner hadden en dus geen embryo’s konden laten invriezen.”
Met de introductie van vitrificatie is hier verandering in gekomen. Deze moderne invriesmethode zorgt ervoor dat de zwangerschapsresultaten van eicellen na ontdooiing cumulatief nu vergelijkbaar zijn met die van ingevroren embryo’s. Beerendonk licht toe: “Dit betekent een belangrijke vooruitgang, omdat het vrouwen meer opties biedt en de kwaliteit van de bewaarde eicellen aanzienlijk is verbeterd.”
Daarnaast is er vooruitgang geboekt in het tijdig starten van eicelstimulatie. “Voorheen moest de stimulatie vaak worden gestart in een specifieke fase van de menstruatiecyclus, wat soms leidde tot vertragingen in het behandeltraject”, vertelt Van Houten. “Het is tegenwoordig mogelijk om eicelstimulatie te starten ongeacht de fase van de menstruatiecyclus. Zo kunnen patiënten sneller beginnen met fertiliteitspreservatie zonder dat dit ten koste gaat van de start van hun oncologische behandeling.”
Invriezen van eierstokweefsel
Voor sommige patiënten is het invriezen van eicellen of embryo’s voorafgaand aan de behandeling niet haalbaar. Dat geldt bijvoorbeeld bij zeer agressieve vormen van kanker, waarbij geen tijd is voor hormoonstimulatie en een hoog risico op een vervroegde overgang. In die gevallen kan het invriezen van eierstokweefsel een optie zijn. Beerendonk: “Het gaat hierbij om het laparoscopisch verwijderen van (een deel van) een eierstok; de schors daarvan wordt ingevroren voor mogelijk later terugplaatsen.” De techniek werd jarenlang als experimenteel beschouwd en viel daardoor buiten de reguliere zorg. Dat betekende ook dat vergoeding niet vanzelfsprekend was. “De vergoeding is inmiddels geregeld omdat de efficiëntie van de techniek inmiddels voldoende is bewezen”, weet Beerendonk, die zich daarvoor heeft ingezet. Het wordt nu beschouwd als een innovatieve techniek.
Een aanvullende ontwikkeling is het gebruik van GnRH-agonisten, die de eierstokken tijdelijk ‘uitschakelen’ tijdens chemotherapie om schade te verminderen. Deze behandeling is alleen bewezen zinvol bij borstkanker. Van Houten benadrukt: “Het is een mooie aanvulling, maar vervangt het invriezen niet. We moeten patiënten een combinatie van opties bieden om hun kansen te maximaliseren.”
Psychologische impact
Vruchtbaarheidsverlies na kanker heeft een aanzienlijke psychologische impact op jonge vrouwen. Voor velen betekent ongewild kinderloos blijven niet alleen het verlies van een lichamelijke mogelijkheid, maar ook een diepgaande verandering in hun toekomstperspectief en identiteit. “Vrouwen kunnen gevoelens van verdriet, verlies en onzekerheid ervaren, die lang na de behandeling kunnen aanhouden”, aldus Van Houten. Ze benadrukt daarom het belang van het erkennen van deze emotionele gevolgen. “Je toekomstvisie verandert volledig. Daarom is het belangrijk dat counseling ook aandacht besteedt aan deze emoties en dat er psychologische ondersteuning is.”
Dit betekent dat zorgverleners niet alleen de fysieke aspecten van vruchtbaarheidsverlies moeten bespreken, maar ook ruimte moeten maken voor het bespreken van de psychische en sociale impact op de patiënt. “Uit gesprekken met patiënten blijkt dat veel vrouwen het als steun ervaren wanneer fertiliteitsonderwerpen al vroegtijdig worden besproken”, zegt Beerendonk. “Het vooraf bespreken van mogelijke gevolgen en opties helpt hen om de gevolgen van de kankerbehandeling op hun vruchtbaarheid beter te accepteren en geeft een gevoel van controle in een situatie die vaak als overweldigend wordt ervaren.”
Van Houten: “Het weten dat er opties zijn om hun kinderwens te behouden, biedt hoop tijdens een periode die door onzekerheid en ingrijpende veranderingen wordt gekenmerkt.” Door tijdige en open communicatie kunnen zorgverleners bijdragen aan het verminderen van gevoelens van machteloosheid en verlies, en zo het algehele welzijn van hun patiënten verbeteren. Psychologische begeleiding en ondersteuning vormen daarom een belangrijk onderdeel van integrale zorg voor jonge vrouwen met kanker.
Na 10 jaar follow-up blijkt ongeveer een kwart van de vrouwen uiteindelijk gebruik te maken van hun ingevroren eicellen. Beerendonk geeft aan dat dit deels komt doordat veel vrouwen spontaan nog vruchtbaar blijven na behandeling, maar ook door de complexiteit van het leven na kanker, waarin het opbouwen van relaties en het plannen van een gezin veel tijd en energie kost.
Uitdagingen
Beide gynaecologen benadrukken dat het belangrijk is dat fertiliteitszorg een vast onderdeel wordt van de oncologische behandeling van jonge vrouwen. Van Houten: “De wens om moeder te worden hoort bij het leven. We moeten blijven investeren in voorlichting, techniek en samenwerking, zodat elke vrouw de kans krijgt op een toekomst mét kinderen als ze dat wil.” Beerendonk vult haar aan: “Fertiliteit is geen luxe, het is een onderdeel van goede kankerzorg. Dat vraagt bewustzijn bij artsen en beleidsmakers, en het juiste aanbod voor patiënten. Alleen dan kunnen we écht het verschil maken.”