Onder de naam inFECT-NL is met 4 initiërende academische centra een nationale non-profitorganisatie tot stand gekomen voor de samenwerking van vroege fase klinische testen van producten tegen infectieziekten, waaronder ook gecontroleerde infectiestudies. De combinatie van wetenschappelijke expertise en een hoogwaardige operationele organisatie moet ervoor zorgen dat inFECT-NL een aantrekkelijke partner wordt voor publieke en private partijen op het gebied van productontwikkeling voor de behandeling en het voorkomen van infectieziekten. Prof. dr. Meta Roestenberg (hoogleraar vaccinologie en klinisch hoofd van het Controlled Human Infection Center van het LUMC) is initiator van het samenwerkingsverband.
Het is niet de vraag of maar wanneer de volgende pandemie de kop opsteekt. Met de covid-pandemie nog in het achterhoofd is de noodzaak werk te maken van pandemische paraatheid dus duidelijk. En dat juist de 4 academische centra in Nijmegen, Amsterdam, Utrecht en Leiden elkaar hiervoor hebben gevonden in inFECT-NL is begrijpelijk, stelt Roestenberg. Ze vertelt: “We bundelen hiermee de expertise op de vroegklinische translatie, van laboratorium naar klinische praktijk. Humane infectiestudies spelen daarin een belangrijke rol, om in een vroeg stadium te kunnen weten of een vaccin of geneesmiddel wel of niet effectief zal zijn. We hebben daarin alle 4 onze eigen aandachtsgebieden, maar we hebben dezelfde onderzoekagenda. Ook hebben we te maken met dezelfde complexiteit en regelgeving. Door ons te verbinden kunnen we gezamenlijk effectiever tot oplossingen komen. Samen zijn we ook beter zichtbaar voor biotech- en farmabedrijven die de vervolgstap willen zetten in de ontwikkeling van hun vaccins en geneesmiddelen.”
Maar deze 4 centra zijn slechts het begin. “We voeren al gesprekken met de UMC’s in Maastricht en Groningen”, zegt Roestenberg. “Ook die hebben expertise op het gebied van infectieziekten die relevant is voor onze doelstellingen. Daarnaast kunnen ook Wageningen University en de Technische Universiteiten interessante partners zijn. Bovendien hebben we via de NFU een liaison in alle UMC’s en vertegenwoordiging in het bestuur, waardoor InFECT-NL een nationaal karakter heeft.”
Nieuw onderzoekscentrum
De ambitie is duidelijk: inFECT-NL wil hét centrum zijn voor translatie van vroegklinische infectiestudies. Het kloppend hart hiervoor moet de nieuwe faciliteit worden – INFECTA – waar de klinische studies worden verricht. Het zal waarschijnlijk een plaats krijgen op het Science Park in Leiden. “InFECT-NL is internationaal uniek en zal dus ook een internationale positie gaan innemen”, zegt Roestenberg hierover. “Er zal internationale samenwerking uit voortkomen. We willen zo snel mogelijk tot een proof-of-concept voor nieuwe vaccins en geneesmiddelen komen in het kader van pandemische paraatheid. Om vervolgens in grotere groepen patiënten in fase III-studies de effectiviteit ervan te testen, is internationale samenwerking een vereiste. Wij richten ons bij INFECTA voornamelijk op de eerste stap, de eerste klinische studies die het zetje in de rug kunnen zijn dat bijvoorbeeld biotech-bedrijven nodig hebben om interessant te worden voor investeerders.”
Ook samenwerking met de farmaceutische industrie wordt nadrukkelijk nagestreefd. “Investeren in pandemische paraatheid wordt voor farmaceutische bedrijven pas interessant als wij het eerste stukje van de puzzel voor ze leggen door vroeg in de ontwikkeling aan te tonen dat een nieuw vaccin of geneesmiddel effectief is”, zegt Roestenberg. “Daarom kijken we ook voorbij pandemische paraatheid, naar de ontwikkeling van nieuwe antibiotica, bacteriofagen of geneesmiddelen voor infectieziekten die in arme landen spelen.”
Ambitieus
Een forse ambitie? Roestenberg ontkent het niet. “Maar we onderschatten vaak hoe goed we in Nederland zijn”, zegt ze. “We staan wereldwijd hoog aangeschreven om ons rationeel gebruik van antibiotica en translationeel onderzoek. We zijn echt een van de grootste spelers in de wereld, dus het is niet gek dat we hierin zo’n grote ambitie hebben.”
Partners die gerichte ondersteuning bieden, helpen om die ambitie waar te maken. Die ondersteuning komt onder andere van het Center for Human Drug Research (CHDR), het onafhankelijk onderzoekinstituut dat zich richt op klinische geneesmiddelontwikkeling. “Dat geeft ons een enorm goede start met INFECTA”, zegt Roestenberg. Een tweede partij is FAST, het Centre for Future Affordable Sustainable Therapy Development. “Dit richt zich op onderwerpen binnen de geneesmiddelenontwikkeling waar innovatie en betaalbaarheid een probleem dreigen te worden, en infectieziekten vormen daarbij een van de speerpunten. FAST is een initiatief van de ministeries van EZ en VWS en wordt ondersteund door de NFU. InFECT-NL is daarmee de samenwerkingshub van FAST voor het speerpunt infectieziekten en INFECTA een belangrijke bron om geneesmiddel -en vaccinontwikkeling te kunnen versnellen.”
Eerste stappen
Recent heeft de kick-offmeeting plaatsgevonden met de onderzoekers uit de 4 UMC’s. “Dat gaan we jaarlijks doen”, zegt Roestenberg. “Dan ook met de andere UMC’s erbij en graag ook bedrijven. Verder zijn we stappen aan het ondernemen om INFECTA te realiseren. Ook zijn we een pandemische paraatheid-protocol aan het opstellen om af te stemmen wie van ons wat doet bij een pandemie. Een soort draaiboek dus: hoe betrekken we huisartsen en hoe prioriteren we farmaceutische producten. Van de COVID-tijd kunnen we veel leren over wat goed ging en beter kan, als basis voor wat we bij een volgende pandemie moeten doen.”
De gemeenschappelijke InFECT-NL-onderzoekagenda zal het makkelijker maken financiering te vinden en die zo effectief mogelijk in te zetten om een zo hoog mogelijk maatschappelijk doel te bereiken, is de verwachting. De 9,5 miljoen euro startsubsidie van ZonMw is een goed begin. “Maar we beseffen dat op termijn veel meer nodig zal zijn”, zegt Roestenberg. “We zien InFECT-NL niet als een project met een einddatum, maar als een netwerk en gedachtegoed dat moet blijven bestaan als infrastructuur voor Nederland en hub voor FAST. We zijn nu bezig met gezamenlijke subsidieaanvragen. We hopen dat pandemische paraatheid bij de overheid op de agenda blijft staan.”
Ontwikkelen voor de toekomst
In hoeverre is het mogelijk om vaccins en geneesmiddelen te ontwikkelen voor toekomstige pandemieën? “Dat is best een lastige markt”, erkent Roestenberg. “Want als je iets ontwikkelt voor een ziekte die zich nooit gaat voordoen, ga je failliet. Aan de andere kant, als we wachten zijn we altijd te laat. Ook het daadwerkelijk ontwerpen van de producten is lastig. De ene optie is dat je gokt op een specifiek virusvariant, zoals bij de griepprik. De andere is dat je richt op iets meer algemeens, wat alle coronavirussen bestrijdt, of zelfs alle virussen. Hoe breder, hoe moeilijker natuurlijk. Daarom is een vroegtijdig bewijs dat een product werkt in gezonde mensen zo belangrijk, omdat je daarmee kunt aantonen dat producten de investering waard zijn. Stel bijvoorbeeld dat je aantoont dat een coronavirus-neusspray die je hebt ontwikkeld effectief is tegen een verkoudheidscoronavirus, dan wordt het veel aannemelijk dat het ook tegen andere coronavirussen werkt. Dan wordt het aantrekkelijker voor investeerders om in te stappen, en voor farmaceutische bedrijven om het verder te ontwikkelen. Wat InFECT-NL gaat doen, zal altijd een publiek-private samenwerking zijn.”
Die humane infectiestudies zijn hierin essentieel. “Het is een unieke aanpak voor het veld van infectieziekten, want je kunt daarmee met een kleine groep vrijwilligers al iets zeggen over of een middel werkt of niet. Het speelt dus een grote rol in de snellere en goedkopere ontwikkeling van nieuwe producten. Denk maar aan producten tegen malaria, griep, RS-virus of pneumokokken. Nederland heeft bij uitstek een naam in dit soort onderzoek. Vanwege de ethische discussie erover durven veel landen het niet aan, maar Nederland heeft sterke regelgeving, een goede infrastructuur, een goed ontwikkelde biotech-sector en goede wetenschappers. Daarmee is het goed bespreekbaar welk risico aanvaardbaar is als daar tegenover staat dat we heel veel mensen kunnen helpen en kunnen voorkomen dat grote groepen mensen een middel krijgen wat niet helpt. Die unieke positie geeft ons een verantwoordelijkheid om ook daadwerkelijk bij te dragen, en dat is precies wat we met inFECT-NL willen gaan doen.”
Gericht werk maken van pandemische paraatheid
Uit de coronapandemie zijn belangrijke lessen te trekken. Nederland moet beter op een pandemie voorbereid zijn en snelle opschaling en centrale aansturing van medisch-operationele processen (testen, vaccineren, bron- en contactonderzoek) zijn essentieel. Om te waarborgen dat hierin bij een volgende pandemie optimaal efficiënt wordt gehandeld, is de Landelijke Functie Opschaling Infectieziektebestrijding (LFI) tot stand gekomen, als onderdeel van het RIVM. Waarnemend hoofd Thijs Bosch geeft toelichting.
Nederland was niet voorbereid op een grootschalige pandemie die zo lang duurde. “We hebben gezien dat er heel veel goed ging”, zegt Bosch. “Maar we hebben ook gezien hoeveel vereende krachten, snel opgezette structuren en geld dat kostte. Er ontbrak onder andere een centrale sturing vanuit het ministerie van VWS op de GGD’en. Als we van de hele periode iets geleerd hebben, dan is het hoe belangrijk het is om te anticiperen op welke medisch-operationele processen noodzakelijk zijn. Tijdens de coronapandemie zijn de GGD’en aan de slag gegaan met het regelen van wat nodig was voor de infectieziektebestrijding, zoals locaties en personeel voor grootschalig testen. Dat ging soms ad hoc. Daarom bereiden we ons nu als LFI samen met onze kernpartners de GGD’en, GGD GHOR en VWS voor op de meest waarschijnlijke scenario’s waarbij er opgeschaald moet worden.”
2 taken
De LFI is tot stand gekomen als nieuwe crisisorganisatie binnen het RIVM om dit mogelijk te maken. De LFI heeft 2 taken. Bij een uitbraak van een A-infectieziekte die om landelijke bestrijding vraagt, geeft de LFI sturing aan een snelle opschaling van de medisch-operationele processen en aan de opgeschaalde operatie. Om ervoor te zorgen dat de bestrijding meteen in gang kan worden gezet bij een grootschalige uitbraak, voert de LFI ook de centrale regie op de voorbereiding van de bestrijding.
“Na hiervoor de blauwdruk te hebben ontwikkeld zijn we nu bezig met de implementatie”, vertelt Bosch. “Hierbij gaan we uit van 7 hoofdfuncties. Zo is het datalab verantwoordelijk voor de visualisatie en het inzichtelijk maken van de relevante data zoals beschikbare testcapaciteit van de medisch-operationele processen, en zorgt command and control & geoefendheid dat mensen opgeleid, getraind en geoefend blijven. Opgeschaalde communicatie zorgt dat informatie stroomt met de GGD’en en de andere betrokken partijen. Daarnaast zijn er medische operationele processen zoals diagnostiek, medisch advies, bedrijfsvoering en de planningsfunctie.”
Samenwerking
De LFI werkt hiertoe samen met een brede set aan keten- en kennispartners. Naast de GGD’en zijn dat GGD GHOR Nederland, het Centrum Infectieziektebestrijding (CIb) van het RIVM, de medisch microbiologische laboratoria en het ministerie van VWS als opdrachtgever. “Maar ook het ministerie van Defensie”, vult Bosch aan. “Daar bestaat veel ervaring met het opzetten van een crisisstructuur en van die kennis maken wij graag gebruik.”
Eind 2026 moet de implementatie voltooid zijn. “De 7 hoofdfuncties die ik noemde moeten dan gerealiseerd zijn”, zegt Bosch. “Maar daarmee is het natuurlijk niet af. Het is nooit af, want er is sprake van voortdurende ontwikkelingen. Neem als voorbeeld AI, wat beslist invloed gaat krijgen op hoe wij werken. Daarnaast moeten we constant alert zijn op wat wij onze ‘readiness’ noemen: in hoeverre zijn we er klaar voor als er iets gebeurt. We moeten continu aan onze paraatheid blijven werken en innovaties toepassen.”
Financiering
De financiering voor de LFI is voor dit jaar rond. “We kunnen dus door op de ingeslagen weg”, zegt Bosch. “Voor de vervolgfinanciering zijn we in gesprek met VWS. We hebben het vertrouwen dat dit geregeld zal gaan worden en dat de voorgenomen bezuinigingen op pandemische paraatheid gerepareerd worden.”
Toch is het natuurlijk wel een uitdaging, zegt hij. En er is er nog een. “We zijn een nieuwe speler in de keten van partners die het al bestaande infectieziektelandschap vormen. Op dit moment werken we nog op basis van een redelijk virtueel scenario. We nog niet een keer met zijn allen opgetreden en hebben dus nog geen beeld van hoe dat gaat. We moeten nog onze plaats krijgen in dat landschap, om als gezamenlijke partijen de goed geoliede machine te worden die, als het erop aankomt, nodig is.”