Evolutie of revolutie in alzheimeronderzoek: de afscheidsrede van Philip Scheltens

Delen via:

Prof. dr. Philip Scheltens, emeritus hoogleraar cognitieve neurologie (Amsterdam UMC – locatie VUmc), hield op 14 juli zijn afscheidscollege onder de noemer De Alzheimer (r)evolutie. Hij stond stil bij de enorme wetenschappelijke ontwikkeling binnen dit ziektebeeld en schetste een hoopvol toekomstperspectief op dit gebied. Maar een waarschuwing aan het einde had hij ook: dat toekomstperspectief kan alleen worden gerealiseerd als de academie niet wordt uitgehold. En dat is naar zijn opvatting wel aan het gebeuren.

Het afscheidssymposium van Scheltens was een reis door de tijd over de ziekte van Alzheimer. Een reis die niet begon bij zijn aantreden in het academische veld of zijn hoogleraarschap, maar in 1906. Op 3 november van dat jaar hield de Duitse neuropatholoog en psychiater Alois Alzheimer een lezing waarin hij op basis van autopsie van een vrouw de aantasting van de cerebrale hersenschors beschreef die de ziekte verklaarde die zijn naam zou gaan dragen. “Niemand stelde vragen”, vertelde Scheltens, “er was geen interesse in zijn ontdekking. Nu leiden 54 miljoen mensen aan de ziekte die hij beschreef.”

Een van die mensen was Scheltens’ grootvader, in 1979. “Zonder formele diagnose, maar wij wisten al langer dat het niet goed was.” Vijf jaar later behaalde hij zijn artsentitel. Precies de tijd waarin in Neurology een lijst met symptomen die wezen op Alzheimer werd gepubliceerd, en waarin Alzheimer Nederland was opgericht. “Een lijstje met symptomen met uitsluiting van een ander hersenaandoening of vitaminegebrek: zo stel je een dodelijke hersenziekte vast.” Daarmee was het zaadje geplant voor het onderwerp waarop Scheltens zijn stempel zou drukken. 

Geheugenpoli

Al snel concludeerde Scheltens dat voor dementie nooit één wonderpil zou worden ontwikkeld. “Ik ben niet van mening veranderd”, zei hij. De geheugenpoli die hij in VUmc (nu onderdeel van Amsterdam UMC) opzette, werd naar zijn zeggen “meewarig maar welwillend” toegelaten. In samenwerking met het Zweedse Karolinske Instituut begon het MRI-onderzoek naar Alzheimer al snel vorm te krijgen. 

Scheltens werd hoogleraar cognitieve neurologie en directeur van het Alzheimer Centrum dat in 2010 in zijn vernieuwde vorm werd geopend door toenmalig koningin Beatrix. “Hier kwamen patiënten en onderzoekers bij elkaar”, zei hij, “belangrijk en uniek”. Hij haalde in zijn college diverse patiëntcases aan, zoals de 57-jarige vrouw bij wie op basis van een amyloïd PET-scan amyloïd-depositie werd getoond, en die zich vervolgens samen met haar man volledig openstelde voor onderzoek. Het recente gesprek met een 72-jarige vrouw bij wie de Alzheimer zich manifesteerde middels subtiele waarnemingsklachten. “Een zeldzame vorm waarvoor we helaas geen behandeling hebben”, zei hij. Hij trok de lijn door naar 2028, waarin een 50-jarige man voor een eerste brain check naar het Alzheimer Centrum komt. Die krijgt een leefstijladvies met een streng mediterraan dieet en een doelgerichte therapie met small molecules. “De evolutie van geen diagnose bij leven naar vroegtijdige interventie in de toekomst”, zei hij, “revolutie dus.”

Sterk centrum

In het Alzheimer Centrum vormt de verbondenheid tussen wetenschap en zorg om de vroege diagnose van de ziekte te bevorderen de rode draad. “Alle medewerkers zijn betrokken bij de zorg”, vertelde Scheltens. “Met het enorme cohort, de biobank en de hoeveelheid klinische trials staat het centrum als een huis. Het belang van de fondsenwerving om dit alles mogelijk te maken, kan ik niet genoeg onderstrepen.” Hierbij verwees hij ook naar de fondsenwerving van de Stichting Adore, het vehikel achter het concept ADORE. Hierin komen neuro-wetenschappelijk en oncologisch onderzoek samen onder één dak, iets waarin Scheltens en oncologisch chirurg Geert Kazemier een cruciale rol spelen. 

Technologische innovatie

Het was niet de enige naam die Scheltens in zijn lezing noemde. Begrijpelijk, want in zijn lange wetenschappelijke carrière heeft hij uiteraard met talloze collega’s en promovendi samengewerkt. Een flinke lijst met namen passeerde de revue. Net als een even indrukwekkend overzicht van ontwikkelingen in het alzheimeronderzoek op basis van technologische innovatie. De al genoemde amyloïd PET-scan bijvoorbeeld. Hierover zei hij: “Die vergrootte de zekerheid over de diagnose. De klinische diagnose bleek in 25% van de gevallen onjuist. In 24% van de gevallen veranderde de behandelaar het beleid op basis van deze scan.” Ook stond hij stil bij tau-PET, waarmee het onderscheid tussen Alzheimer en andere vormen van dementie duidelijk wordt. En bij het belang van de liquor biomarkers. “Een rijkere collectie dan wij op dit gebied hebben is niet voor te stellen”, zei hij. Verder stond hij stil bij het belang van het onderzoek onder 100-jarigen zonder cognitieve achteruitgang, het 100-plus onderzoek.1

Zonder trials geen vooruitgang

“We zijn vaak gestruikeld en weer opgekrabbeld”, zei Scheltens. “Het is niet ongebruikelijk dat trials mislukken en dat is ook niet erg. Op ons wetenschappers rust de plicht ze te doen, want zonder trials geen vooruitgang. Bovendien hebben we ook van gefaalde studies veel geleerd. Pas bij de komst van biomarkers kon met rationele drug development worden gestart. Resultaten bleven niet uit. Monoklonale antilichamen laten een relevant effect zien op het opruimen van amyloïd. Wel ligt bij ons de uitdaging om verantwoord met geneesmiddelontwikkeling om te gaan. Het gesprek met patiënten over de voor- en nadelen is uiterst belangrijk. De toepassing moet daarom vooralsnog beperkt blijven tot enkele centra. Hierbij is het ook belangrijk om oog te hebben voor de heterogeniteit van Alzheimer. Het uit zich op verschillende manieren en dat speelt een rol in rationeel trial design en personalised medicines. Maar zijn we er dan? Nee, nog lang niet. De ontwikkeling van betere en makkelijker toepasbare middelen is de volgende stap.”

Waarschuwing

Op dit punt in zijn lezing stapte Scheltens uit zijn hoogleraarsrol voor een waarschuwing met een meer algemeen karakter. “Hoe nu verder in de academie?”, zei hij. “De bureaucratisering van de opleiding tot specialist zorgt ervoor dat velen de opleiding verlaten. De academische opleiding is niet meer te onderscheiden van de niet-academische. De taken voor onderzoek en onderwijs dreigen ondergesneeuwd te raken. Ook de vlucht naar de biotech-industrie holt het onderzoeksvak uit. Medical career exodus kopte Nature niet lang geleden. In het Verenigd Koninkrijk is samenwerking tussen de academie en de industrie geen vies woord. Terecht, want het biedt een basis voor innovatie die snel naar de markt kan worden gebracht. Als we blijven denken in hokjes, gaat er niets veranderen en kunnen we slechts toekijken hoe innovatie elders plaatsvindt.”

De academie moet zich veel meer gaan richten op de patiënt van morgen, stelde Scheltens. “In samenwerking met de industriepartners geneesmiddelen ontwikkelen is een must als we patiënten betere zorg willen kunnen bieden”, zei hij afsluitend. 

Bekijk ook de (on demand) podcast: Neurologisch Jaaroverzicht 2022

Referentie:

  1. Home – 100-plus (100plus.nl)

Adviespanel FDA positief over donanemab

jun 2024 | Dementie

Lees meer over Adviespanel FDA positief over donanemab

Stop met actieve bloeddrukverlaging voor trombolyse bij acuut herseninfarct

jun 2024 | Neuro-vasculair

Lees meer over Stop met actieve bloeddrukverlaging voor trombolyse bij acuut herseninfarct

Rapportagebias in studies naar ziektemodificerende middelen bij MS

jun 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Rapportagebias in studies naar ziektemodificerende middelen bij MS

Conclusies over behandeling van RSE met CIVAD’s beperkt

jun 2024 | Epilepsie

Lees meer over Conclusies over behandeling van RSE met CIVAD’s beperkt

Advies: vergoed nasaal midazolam (Nasolam) voor behandeling epilepsie

jun 2024 | Epilepsie

Lees meer over Advies: vergoed nasaal midazolam (Nasolam) voor behandeling epilepsie

Aanbevelingen ziektemodulerende MS-behandeling herzien op basis van nieuwste ontwikkelingen

jun 2024

Lees meer over Aanbevelingen ziektemodulerende MS-behandeling herzien op basis van nieuwste ontwikkelingen

Overmatige slaperigheid overdag bij OSA & narcolepsie: de laatste inzichten

22 jan 2025 om 20:00

Lees meer over Overmatige slaperigheid overdag bij OSA & narcolepsie: de laatste inzichten

Neurologisch Jaaroverzicht 2024

17 dec 2024 om 20:00 | Bewegingsstoornissen, Dementie, Hoofdpijn, Multipele Sclerose

Lees meer over Neurologisch Jaaroverzicht 2024

Hersenbloedingen in nieuw perspectief:
het belang van TIME=BRAIN en het couperen van antistolling

2 dec 2024 om 20:00 | Neuro-vasculair

Lees meer over Hersenbloedingen in nieuw perspectief:
het belang van TIME=BRAIN en het couperen van antistolling

RNA therapie: nu en in de toekomst - deel 2

30 sep 2024 om 20:00

Lees meer over RNA therapie: nu en in de toekomst - deel 2

B-cel therapieën bij MS: impact op immunologie

10 jun 2024 | Multipele Sclerose, Vaccinatie

Lees meer over B-cel therapieën bij MS: impact op immunologie

Keynote webinar | Spotlight on sleep in brain health

2 mei 2024 om 18:00

Lees meer over Keynote webinar | Spotlight on sleep in brain health

Neurologisch Jaaroverzicht 2023

20 feb 2024 | Bewegingsstoornissen, Dementie, Epilepsie, Hoofdpijn, Multipele Sclerose, Neuro-vasculair

Lees meer over Neurologisch Jaaroverzicht 2023

Masterclass Wervelkolom Welzijn: hedendaagse inzichten en oplossingen

30 jan 2024 om 20:00

Lees meer over Masterclass Wervelkolom Welzijn: hedendaagse inzichten en oplossingen

Plaatsbepaling van device-aided therapies (DATs) bij de ziekte van Parkinson

7 aug 2023 | Bewegingsstoornissen

Lees meer over Plaatsbepaling van device-aided therapies (DATs) bij de ziekte van Parkinson
Er zijn geen e-learnings gevonden.

MS Pitstop: Update Diagnose en Nieuwe Ontwikkelingen in MS

dinsdag 19 nov 2024 van 18:00 tot 21:15 | Multipele Sclerose

Lees meer over MS Pitstop: Update Diagnose en Nieuwe Ontwikkelingen in MS

ECTRIMS in NL

woensdag 24 sep 2025 t/m vrijdag 26 sep 2025 | Multipele Sclerose

Lees meer over ECTRIMS in NL

Hoeveelheid reticulaire pseudodrusen gerelateerd aan risico op een beroerte

sep 2024 | Myocardinfarct, Netvliesafwijkingen, Neuro-vasculair

Lees meer over Hoeveelheid reticulaire pseudodrusen gerelateerd aan risico op een beroerte

Veranderingen in korteketenvetzuren hangen samen met ziekteprogressie bij patiënten met MS

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Veranderingen in korteketenvetzuren hangen samen met ziekteprogressie bij patiënten met MS

De effectiviteit, veiligheid en belasting van behandeling met cladribine-tabletten

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over De effectiviteit, veiligheid en belasting van behandeling met cladribine-tabletten

Hoe presenteert corticale encefalitis zich bij kinderen met MOGAD?

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Hoe presenteert corticale encefalitis zich bij kinderen met MOGAD?

3D-FLAIR bruikbaar voor de identificatie van neuritis optica

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over 3D-FLAIR bruikbaar voor de identificatie van neuritis optica

De-escalatie geeft hoger risico op relapses en ziekteprogressie

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over De-escalatie geeft hoger risico op relapses en ziekteprogressie

Therapeutische inertie bij de behandeling van vrouwen met MS

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Therapeutische inertie bij de behandeling van vrouwen met MS

Kan progressie onafhankelijk van relapsactiviteit worden vastgesteld met patiëntgerapporteerde uitkomsten?

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Kan progressie onafhankelijk van relapsactiviteit worden vastgesteld met patiëntgerapporteerde uitkomsten?

Veranderingen in structurele connectiviteit bij mensen met MS en cognitieve beperkingen

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Veranderingen in structurele connectiviteit bij mensen met MS en cognitieve beperkingen

Podcast: AI in stroke - Using deep learning to predict clinical outcomes after stroke

jan 2024 | Neuro-vasculair

Lees meer over Podcast: AI in stroke - Using deep learning to predict clinical outcomes after stroke

Podcast: Stem cell therapy for PD - A new era for managing Parkinson’s disease?

dec 2023 | Bewegingsstoornissen

Lees meer over Podcast: Stem cell therapy for PD - A new era for managing Parkinson’s disease?

Real World Evidence in MS

jan 2020 | Multipele Sclerose

Lees meer over Real World Evidence in MS

MedNet Neurologie 2024-03

sep 2024

Lees meer over MedNet Neurologie 2024-03

MedNet Neurologie 2024-02

jun 2024

Lees meer over MedNet Neurologie 2024-02

MedNet Neurologie 2024-01

mrt 2024

Lees meer over MedNet Neurologie 2024-01

MedNet Neurologie 2023-04

dec 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-04

MedNet Neurologie 2023-03

sep 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-03

MedNet Neurologie 2023-02

jun 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-02

MedNet Neurologie 2023-01

mrt 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-01

MedNet Neurologie 2022-04

dec 2022

Lees meer over MedNet Neurologie 2022-04

MedNet Neurologie 2022-03

sep 2022

Lees meer over MedNet Neurologie 2022-03