Evolutie of revolutie in alzheimeronderzoek: de afscheidsrede van Philip Scheltens

Delen via:

Prof. dr. Philip Scheltens, emeritus hoogleraar cognitieve neurologie (Amsterdam UMC – locatie VUmc), hield op 14 juli zijn afscheidscollege onder de noemer De Alzheimer (r)evolutie. Hij stond stil bij de enorme wetenschappelijke ontwikkeling binnen dit ziektebeeld en schetste een hoopvol toekomstperspectief op dit gebied. Maar een waarschuwing aan het einde had hij ook: dat toekomstperspectief kan alleen worden gerealiseerd als de academie niet wordt uitgehold. En dat is naar zijn opvatting wel aan het gebeuren.

Het afscheidssymposium van Scheltens was een reis door de tijd over de ziekte van Alzheimer. Een reis die niet begon bij zijn aantreden in het academische veld of zijn hoogleraarschap, maar in 1906. Op 3 november van dat jaar hield de Duitse neuropatholoog en psychiater Alois Alzheimer een lezing waarin hij op basis van autopsie van een vrouw de aantasting van de cerebrale hersenschors beschreef die de ziekte verklaarde die zijn naam zou gaan dragen. “Niemand stelde vragen”, vertelde Scheltens, “er was geen interesse in zijn ontdekking. Nu leiden 54 miljoen mensen aan de ziekte die hij beschreef.”

Een van die mensen was Scheltens’ grootvader, in 1979. “Zonder formele diagnose, maar wij wisten al langer dat het niet goed was.” Vijf jaar later behaalde hij zijn artsentitel. Precies de tijd waarin in Neurology een lijst met symptomen die wezen op Alzheimer werd gepubliceerd, en waarin Alzheimer Nederland was opgericht. “Een lijstje met symptomen met uitsluiting van een ander hersenaandoening of vitaminegebrek: zo stel je een dodelijke hersenziekte vast.” Daarmee was het zaadje geplant voor het onderwerp waarop Scheltens zijn stempel zou drukken. 

Geheugenpoli

Al snel concludeerde Scheltens dat voor dementie nooit één wonderpil zou worden ontwikkeld. “Ik ben niet van mening veranderd”, zei hij. De geheugenpoli die hij in VUmc (nu onderdeel van Amsterdam UMC) opzette, werd naar zijn zeggen “meewarig maar welwillend” toegelaten. In samenwerking met het Zweedse Karolinske Instituut begon het MRI-onderzoek naar Alzheimer al snel vorm te krijgen. 

Scheltens werd hoogleraar cognitieve neurologie en directeur van het Alzheimer Centrum dat in 2010 in zijn vernieuwde vorm werd geopend door toenmalig koningin Beatrix. “Hier kwamen patiënten en onderzoekers bij elkaar”, zei hij, “belangrijk en uniek”. Hij haalde in zijn college diverse patiëntcases aan, zoals de 57-jarige vrouw bij wie op basis van een amyloïd PET-scan amyloïd-depositie werd getoond, en die zich vervolgens samen met haar man volledig openstelde voor onderzoek. Het recente gesprek met een 72-jarige vrouw bij wie de Alzheimer zich manifesteerde middels subtiele waarnemingsklachten. “Een zeldzame vorm waarvoor we helaas geen behandeling hebben”, zei hij. Hij trok de lijn door naar 2028, waarin een 50-jarige man voor een eerste brain check naar het Alzheimer Centrum komt. Die krijgt een leefstijladvies met een streng mediterraan dieet en een doelgerichte therapie met small molecules. “De evolutie van geen diagnose bij leven naar vroegtijdige interventie in de toekomst”, zei hij, “revolutie dus.”

Sterk centrum

In het Alzheimer Centrum vormt de verbondenheid tussen wetenschap en zorg om de vroege diagnose van de ziekte te bevorderen de rode draad. “Alle medewerkers zijn betrokken bij de zorg”, vertelde Scheltens. “Met het enorme cohort, de biobank en de hoeveelheid klinische trials staat het centrum als een huis. Het belang van de fondsenwerving om dit alles mogelijk te maken, kan ik niet genoeg onderstrepen.” Hierbij verwees hij ook naar de fondsenwerving van de Stichting Adore, het vehikel achter het concept ADORE. Hierin komen neuro-wetenschappelijk en oncologisch onderzoek samen onder één dak, iets waarin Scheltens en oncologisch chirurg Geert Kazemier een cruciale rol spelen. 

Technologische innovatie

Het was niet de enige naam die Scheltens in zijn lezing noemde. Begrijpelijk, want in zijn lange wetenschappelijke carrière heeft hij uiteraard met talloze collega’s en promovendi samengewerkt. Een flinke lijst met namen passeerde de revue. Net als een even indrukwekkend overzicht van ontwikkelingen in het alzheimeronderzoek op basis van technologische innovatie. De al genoemde amyloïd PET-scan bijvoorbeeld. Hierover zei hij: “Die vergrootte de zekerheid over de diagnose. De klinische diagnose bleek in 25% van de gevallen onjuist. In 24% van de gevallen veranderde de behandelaar het beleid op basis van deze scan.” Ook stond hij stil bij tau-PET, waarmee het onderscheid tussen Alzheimer en andere vormen van dementie duidelijk wordt. En bij het belang van de liquor biomarkers. “Een rijkere collectie dan wij op dit gebied hebben is niet voor te stellen”, zei hij. Verder stond hij stil bij het belang van het onderzoek onder 100-jarigen zonder cognitieve achteruitgang, het 100-plus onderzoek.1

Zonder trials geen vooruitgang

“We zijn vaak gestruikeld en weer opgekrabbeld”, zei Scheltens. “Het is niet ongebruikelijk dat trials mislukken en dat is ook niet erg. Op ons wetenschappers rust de plicht ze te doen, want zonder trials geen vooruitgang. Bovendien hebben we ook van gefaalde studies veel geleerd. Pas bij de komst van biomarkers kon met rationele drug development worden gestart. Resultaten bleven niet uit. Monoklonale antilichamen laten een relevant effect zien op het opruimen van amyloïd. Wel ligt bij ons de uitdaging om verantwoord met geneesmiddelontwikkeling om te gaan. Het gesprek met patiënten over de voor- en nadelen is uiterst belangrijk. De toepassing moet daarom vooralsnog beperkt blijven tot enkele centra. Hierbij is het ook belangrijk om oog te hebben voor de heterogeniteit van Alzheimer. Het uit zich op verschillende manieren en dat speelt een rol in rationeel trial design en personalised medicines. Maar zijn we er dan? Nee, nog lang niet. De ontwikkeling van betere en makkelijker toepasbare middelen is de volgende stap.”

Waarschuwing

Op dit punt in zijn lezing stapte Scheltens uit zijn hoogleraarsrol voor een waarschuwing met een meer algemeen karakter. “Hoe nu verder in de academie?”, zei hij. “De bureaucratisering van de opleiding tot specialist zorgt ervoor dat velen de opleiding verlaten. De academische opleiding is niet meer te onderscheiden van de niet-academische. De taken voor onderzoek en onderwijs dreigen ondergesneeuwd te raken. Ook de vlucht naar de biotech-industrie holt het onderzoeksvak uit. Medical career exodus kopte Nature niet lang geleden. In het Verenigd Koninkrijk is samenwerking tussen de academie en de industrie geen vies woord. Terecht, want het biedt een basis voor innovatie die snel naar de markt kan worden gebracht. Als we blijven denken in hokjes, gaat er niets veranderen en kunnen we slechts toekijken hoe innovatie elders plaatsvindt.”

De academie moet zich veel meer gaan richten op de patiënt van morgen, stelde Scheltens. “In samenwerking met de industriepartners geneesmiddelen ontwikkelen is een must als we patiënten betere zorg willen kunnen bieden”, zei hij afsluitend. 

Bekijk ook de (on demand) podcast: Neurologisch Jaaroverzicht 2022

Referentie:

  1. Home – 100-plus (100plus.nl)

Ondanks voldoening vinden veel mantelzorgers zorg voor naaste met dementie zwaar

okt 2024 | Dementie

Lees meer over Ondanks voldoening vinden veel mantelzorgers zorg voor naaste met dementie zwaar

AI als superieur speurder naar naalden in de hooiberg

okt 2024 | Epilepsie

Lees meer over AI als superieur speurder naar naalden in de hooiberg

Onderzoek naar neusdruppels met stamcellen bij pasgeborenen met hersenschade

okt 2024

Lees meer over Onderzoek naar neusdruppels met stamcellen bij pasgeborenen met hersenschade

Epilepsie bij patiënten met primair CZS-lymfoom

okt 2024 | Epilepsie, Lymfoom

Lees meer over Epilepsie bij patiënten met primair CZS-lymfoom

Trots op het vak, maar ontevreden over werkdruk

sep 2024

Lees meer over Trots op het vak, maar ontevreden over werkdruk

Slim horloge helpt kinderen met hypothalame dysfunctie bij suprasellaire hersentumor

sep 2024 | Neuro-oncologie

Lees meer over Slim horloge helpt kinderen met hypothalame dysfunctie bij suprasellaire hersentumor

Neurologisch Jaaroverzicht 2024

17 dec 2024 om 20:00 | Bewegingsstoornissen, Dementie, Hoofdpijn, Multipele Sclerose

Lees meer over Neurologisch Jaaroverzicht 2024

RNA therapie: nu en in de toekomst - deel 2

30 sep 2024 om 20:00

Lees meer over RNA therapie: nu en in de toekomst - deel 2

B-cel therapieën bij MS: impact op immunologie

10 jun 2024 | Multipele Sclerose, Vaccinatie

Lees meer over B-cel therapieën bij MS: impact op immunologie

Keynote webinar | Spotlight on sleep in brain health

2 mei 2024 om 18:00

Lees meer over Keynote webinar | Spotlight on sleep in brain health

Neurologisch Jaaroverzicht 2023

20 feb 2024 | Bewegingsstoornissen, Dementie, Epilepsie, Hoofdpijn, Multipele Sclerose, Neuro-vasculair

Lees meer over Neurologisch Jaaroverzicht 2023

Masterclass Wervelkolom Welzijn: hedendaagse inzichten en oplossingen

30 jan 2024 om 20:00

Lees meer over Masterclass Wervelkolom Welzijn: hedendaagse inzichten en oplossingen

Plaatsbepaling van device-aided therapies (DATs) bij de ziekte van Parkinson

7 aug 2023 | Bewegingsstoornissen

Lees meer over Plaatsbepaling van device-aided therapies (DATs) bij de ziekte van Parkinson

MS: welk middel voor welke patiënt?

9 mrt 2023 | Multipele Sclerose

Lees meer over MS: welk middel voor welke patiënt?

Neurologisch Jaaroverzicht 2022

1 feb 2023 | Bewegingsstoornissen, Dementie, Epilepsie, Hoofdpijn, Multipele Sclerose, Neuro-vasculair

Lees meer over Neurologisch Jaaroverzicht 2022
Er zijn geen e-learnings gevonden.

MS Pitstop: Update Diagnose en Nieuwe Ontwikkelingen in MS

dinsdag 19 nov 2024 van 18:00 tot 21:15 | Multipele Sclerose

Lees meer over MS Pitstop: Update Diagnose en Nieuwe Ontwikkelingen in MS

Gunstige langetermijneffecten van ocrelizumab op hersenvolume en laesieactiviteit bij MS

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Gunstige langetermijneffecten van ocrelizumab op hersenvolume en laesieactiviteit bij MS

Gepersonaliseerde behandeling van MS op basis van biomarkers?

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Gepersonaliseerde behandeling van MS op basis van biomarkers?

Ischemische hartziekten en depressie hangen samen met meer ziekteactiviteit bij MS

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Ischemische hartziekten en depressie hangen samen met meer ziekteactiviteit bij MS

Meer inzicht in de veiligheid en effectiviteit van stamceltherapie bij MS

sep 2024 | Multipele Sclerose, Stamceltransplantatie

Lees meer over Meer inzicht in de veiligheid en effectiviteit van stamceltherapie bij MS

Vroege behandeling met hoogeffectieve middelen vermindert achteruitgang op latere leeftijd bij kinderen met MS

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Vroege behandeling met hoogeffectieve middelen vermindert achteruitgang op latere leeftijd bij kinderen met MS

Pleidooi voor uniforme diagnostische criteria voor RRMS en PPMS

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Pleidooi voor uniforme diagnostische criteria voor RRMS en PPMS

Herziening van McDonald-criteria gepresenteerd tijdens ECTRIMS 2024

sep 2024 | Multipele Sclerose

Lees meer over Herziening van McDonald-criteria gepresenteerd tijdens ECTRIMS 2024

Insulineresistentie gerelateerd aan 31 ziektes

sep 2024 | Bacteriële infecties, Bewegingsstoornissen, Diabetes, Jicht, Pancreatitis

Lees meer over Insulineresistentie gerelateerd aan 31 ziektes

Veel verschillen in klinische kenmerken tussen volwassenen en kinderen met anti-AMPAR encefalitis

jul 2024 | Bewegingsstoornissen, Neuro-oncologie

Lees meer over Veel verschillen in klinische kenmerken tussen volwassenen en kinderen met anti-AMPAR encefalitis

Podcast: AI in stroke - Using deep learning to predict clinical outcomes after stroke

jan 2024 | Neuro-vasculair

Lees meer over Podcast: AI in stroke - Using deep learning to predict clinical outcomes after stroke

Podcast: Stem cell therapy for PD - A new era for managing Parkinson’s disease?

dec 2023 | Bewegingsstoornissen

Lees meer over Podcast: Stem cell therapy for PD - A new era for managing Parkinson’s disease?

Real World Evidence in MS

jan 2020 | Multipele Sclerose

Lees meer over Real World Evidence in MS

MedNet Neurologie 2024-03

sep 2024

Lees meer over MedNet Neurologie 2024-03

MedNet Neurologie 2024-02

jun 2024

Lees meer over MedNet Neurologie 2024-02

MedNet Neurologie 2024-01

mrt 2024

Lees meer over MedNet Neurologie 2024-01

MedNet Neurologie 2023-04

dec 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-04

MedNet Neurologie 2023-03

sep 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-03

MedNet Neurologie 2023-02

jun 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-02

MedNet Neurologie 2023-01

mrt 2023

Lees meer over MedNet Neurologie 2023-01

MedNet Neurologie 2022-04

dec 2022

Lees meer over MedNet Neurologie 2022-04

MedNet Neurologie 2022-03

sep 2022

Lees meer over MedNet Neurologie 2022-03