Criminoloog dr. Frederike Ambagtsheer doet bij de sector Nefrologie en Transplantatie van de afdeling Inwendige geneeskunde van het Erasmus MC wetenschappelijk onderzoek op het gebied van orgaanhandel. Zij heeft van de European Research Council een Europese subsidie ontvangen voor onderzoek daarnaar wat betreft niertransplantaties. “Ik denk dat veel nefrologen wel een praktijkvoorbeeld kunnen noemen.”
Tijdens haar opleiding onderzocht Ambagtsheer onder andere orgaantoerisme vanuit Nederland. “Ik interviewde ook prof. dr. Weimar, toenmalig hoofd van de sector Nefrologie en Transplantatie in het Erasmus MC. Na mijn afstuderen vroeg hij mij om bij hem te komen werken. Dat was ongebruikelijk, maar ik werk hier inmiddels 16 jaar.”
Open blik
Het onderzoek van Ambagtsheer is breed. Hoe wordt orgaanhandel gefaciliteerd? Welke personen of sectoren zijn daarbij betrokken? Hoe gaan medici er mee om? Hoe worden illegale transplantaties verhuld? De uitdaging wordt om weg te blijven van termen als illegaal of crimineel. Ambagtsheer: “Ik wil respondenten niet afschrikken, en belangrijker: met een open blik gaan kijken hoe orgaanhandel is ingebed in medische en andere legale sectoren. Bijvoorbeeld klinieken, hotels, banken en advocaten- en notariskantoren en andere organisaties kunnen betrokken zijn bij facilitering van orgaanhandel. Dat kan direct of indirect en bewust of onbewust. Volgens de wet zijn alle vormen van orgaanhandel verboden. Maar in de praktijk zijn legale en illegale transplantaties nauw met elkaar verweven.”
Veel tinten grijs
Het spectrum van orgaanhandel gaat van georganiseerde vormen van misdaad en excessieve uitbuiting tot subtiele beloningen tussen ontvangers en donoren zonder tussenkomst van tussenpersonen. Een arts kan bijvoorbeeld te maken krijgen met een patiënt en een donor die een schimmig verhaal hebben, of met een patiënt die in een ander land een dubieuze niertransplantatie heeft ondergaan. “Het hele spectrum kent heel veel tinten grijs. Dat is juist wat mij zo fascineert.”
Het bewustzijn over dit onderwerp is volgens Ambagtsheer de afgelopen jaren gegroeid. Er zijn nu richtlijnen en meldpunten voor verdachte situaties, en artsen hebben de Verklaring van Istanbul over Orgaanhandel en Transplantatietoerisme opgesteld. In Nederland zijn er overigens weinig misstanden op dit gebied: “Incidenteel gebeurt het dat een patiënt bijvoorbeeld in het buitenland een nier haalt waarvan meestal onduidelijk is of deze illegaal verkregen is. De vraag is dan hoe artsen daarmee omgaan. Moeten zij die patiënt melden? Kan de tuchtrechter hen berispen als zij dat doen of nalaten? Het is nog onduidelijk wat je in dit soort situaties kan of moet doen als arts.”
Beroepsgeheim
Wat zijn signalen waar nefrologen op kunnen letten? Ambagtsheer vertelt dat dat al begint bij de screening. “Als donor en patiënt een vaag verhaal hebben en elkaar niet kennen of uit verschillende landen komen, kun je al op je hoede zijn. Ik denk dat veel nefrologen wel zo’n praktijkvoorbeeld kunnen noemen. Vanwege het beroepsgeheim mag je niet zomaar alles melden, zeker als handel niet evident is en er nog geen schade is geleden. Je kunt wel de procedure stopzetten en collega’s in andere ziekenhuizen inlichten. De Nederlandse Transplantatiestichting is bezig met een meldpunt over patiënten die reizen, maar dat is nu nog niet actief. En artsen zijn over het algemeen terughoudend om meldingen te doen.” *
Ambagtsheer gaat met twee promovendi eerst online onderzoek doen naar dubieuze websites en advertenties op vooral sociale media over orgaankoop of -verkoop. Daarna vindt veldwerk plaats in 5 hotspots in verschillende continenten. Ook worden recente strafzaken geanalyseerd. Het onderzoek is een samenwerkingsverband tussen de sector Nefrologie en Transplantatie van het Erasmus MC (onder leiding van prof. dr. Marc Hemmelder) en de afdeling Law, Society and Crime van de Erasmus School of Law.
“Een cruciale vraag is of we alle vormen van orgaanhandel in het strafrecht moeten houden. Of zijn er ook alternatieve oplossingen voor het probleem? Bijvoorbeeld het decriminaliseren van orgaanverkoop, zodat slachtoffers bereidwilliger zullen zijn om misstanden te melden en de aandacht verschuift naar het criminele netwerk erachter. Maar je kunt ook denken aan experimenten met verschillende vormen van beloningen voor donoren door de overheid. Daarmee neemt wellicht het aantal orgaandonaties toe en nemen uitwassen op de zwarte markt af. Dat zou dus ook positief kunnen uitwerken.”
* In het aanhangige wetsvoorstel ‘Wet actualisering lichaamsmateriaalwetgeving 36.516’ is een meldplicht neergelegd voor artsen om patiënten te melden die naar het buitenland afreizen of zijn afgereisd voor een orgaantransplantatie. Als dit voorstel wordt geaccepteerd, zal de meldplicht naar verwachting in 2026 ingaan. Meldingen moeten dan worden geregistreerd bij het meldpunt ‘Reisbewegingen Orgaantransplantaties’ van de Nederlandse Transplantatiestichting
Weinig verschil
Het is in de praktijk moeilijk om illegale transplantaties te onderscheiden van legale, stelt Frederike Ambagtsheer. Enkele jaren geleden heeft zij dat zelf onderzocht door verschillende fasen van een illegale transplantatie te vergelijken met fasen van een legale transplantatie. Wat bleek: de overeenkomsten zijn groter dan de verschillen. “Kenmerken van illegaliteit zijn onder andere fraude met formulieren en de belofte van een beloning voor donoren, die overigens lang niet altijd wordt uitgekeerd. Maar het gaat om vrijwel dezelfde voorbereiding, infrastructuur en expertise. Dat verklaart ook mede waarom er wereldwijd relatief weinig strafzaken over orgaanhandel zijn. Vooral als die handel internationaal gebeurt, is het moeilijk om die te herkennen en te bewijzen.”